Βιοποικιλότητα και φτώχεια

Η βιολογική ποικιλότητα είναι μια πηγή απαραίτητη για την ανθρώπινη ύπαρξη και λαμβάνει ρόλο υψίστης σημασίας στην αειφόρο ανάπτυξη και την εξάλειψη της φτώχειας. “Η βιοποικιλότητα παρέχει αγαθά σε εκατομμύρια ανθρώπους, συμβάλλει στην εξασφάλιση της διατροφής και είναι πλούσια πηγή παραδοσιακών και σύγχρονων φαρμάκων!”. Με αυτά τα λόγια μίλησε για τη βιοποικιλότητα ο Γενικός Γραµµατέας του ΟΗΕ Kofi Annan, στη ∆ιεθνή Ηµέρα Βιολογικής Ποικιλότητας, το 2003. Όμως, πως ορίζεται η έννοια της βιοποικιλότητας; Στην σύμβαση για την βιολογική ποικιλότητα (CBD- Convention on Biological Diversity) ορίστηκε η βιοποικιλότητα ως «… η ποικιλομορφία που εμφανίζεται σε όλα τα είδη των ζωντανών οργανισμών που εντοπίζονται μεταξύ των άλλων στα χερσαία, θαλλάσια και διάφορα άλλα υδάτινα οικοσυστήματα καθώς και στα οικολογικά συμπλέγματα που στελεχώνονται από τους οργανισμούς αυτούς…». Η βιοποικιλότητα είναι απαραίτητη για την ανακύκλωση σηµαντικών στοιχείων (όπως το οξυγόνο), για τη µείωση της µόλυνσης, ενώ δρα και σαν εξισορροπιστής των καιρικών και κλιµατικών διακυµάνσεων. Ωστόσο, υπάρχει ρητή παραδοχή ότι η διατήρηση της βιοποικιλότητας (ή μείωση του ρυθμού απώλειας της βιοποικιλότητας) μπορεί να βοηθήσει στις προσπάθειες για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας φτώχειας και την ενίσχυση της ανθρώπινης ευεξίας.

Ο πλούτος και η φτώχεια, σύμφωνα με τον Madhav (2001), αναγνωρίζονται ως η ικανότητα ενός ατόμου ή μια ομάδας ατόμων να αποκτούν αγαθά και υπηρεσίες μέσα από μια υπηρεσία συναλλαγών στην αγορά και σύμφωνα με το MDG (Millennium Development Goal), φτώχεια χαρακτηρίζεται το επίπεδο ζωής κάτω του ενός δολαρίου την ημέρα. Γενικά, οι πλούσιοι είναι αυτοί που έχουν πρόσβαση στην παραγωγή των τεχνητών οικοσυστημάτων με χαμηλή βιοποικιλότητα, όπως σοδειές. Από την άλλη πλευρά, οι φτωχοί έχουν μειωμένη πρόσβαση στις παραγωγικές διαδικασίες των οικοσυστημάτων. Τα οικοσυστήματα που υποστηρίζουν υψηλά επίπεδα βιοποικιλότητας, είναι φυσικά ή μερικώς φυσικά οικοσυστήματα με χαμηλό επίπεδο ανθρώπινης απαίτησης για την παραγωγή τους. Οι πλούσιοι σπάνια ζουν κοντά σε τέτοια οικοσυστήματα, αν και μπορούν να τα επισκεφθούν για ψυχαγωγικούς σκοπούς. Σε αντιδιαστολή, οι φτωχοί μπορεί να ζουν μόνιμα κοντά σε τέτοια οικοσυστήματα (πλούσιας παραγωγής) και σε μερικές περιπτώσεις δρουν ως επόπτες των οικοσυστημάτων αυτών. Τις περισσότερες φορές όμως, τα οικοσυστήματα αυτά οδηγούνται σε υπερεκμετάλλευση για να καλύψουν τις ανάγκες των πλουσίων. Η σχέση μεταξύ φτώχειας και βιοποικιλότητας δεν είναι απλή και ποικίλει ανάλογα την περίσταση.

Εικόνα 1. Αναδάσωση στην Ουγκάντα απο πρόσφυγες του Νότιου Σουδάν (UNHCR, 2018)

Συσχέτιση βιοποικιλότητας-φτώχειας

Πληθώρα σχολιαστών έχουν επισημάνει τη δυναμική σχέση μεταξύ διατήρησης της βιοποικιλότητας και εξάλειψης της φτώχειας. Διάφοροι μελετητές πρότειναν ότι παράγοντες όπως: η ατομική πρόσβαση και ο έλεγχος των πόρων, η αλλαγές στις χρήσεις γης, τα χρηματοπιστωτικά συστήματα, η αγορά, τα πολιτικο-οικονομικά μέτρα για τη φτώχεια και την προστασία της βιοποικιλότητας, η αύξηση και πυκνότητα του πληθυσμού και η οικολογική μετανάστευση είναι κρίσιμης σημασίας προκειμένου να προσδιοριστεί κατά πόσο η χρήση της βιοποικιλότητας οδηγεί στη μείωση της φτώχειας. Στην μελέτη του Madhav (2001), για την διερεύνηση της σχέσης φτώχειας και βιοποικιλότητας στην Ινδία, συζητείται η σύνδεση μεταξύ διάφορων κατηγοριών ανθρώπων με τα διάφορα είδη οικοσυστημάτων, όπως αυτόνομοι άνθρωποι και η σχέση τους με ημι-φυσικά οικοσυστήματα.

Πολλές μελέτες αναφέρονται σε ποιοτική σχέση βιοποικιλότητας με την φτώχεια. Ωστόσο, το πρόβλημα εμφανίζεται στην ποσοτική συσχέτιση των δύο παραπάνω εννοιών με μηχανισμούς και ακριβείς μετρήσεις, καθώς από περίπτωση σε περίπτωση, η κατάσταση μεταβάλλεται. Στην μελέτη των Dilys et al. (2014) παραθέτονται μηχανισμοί, με τους οποίους συνδέεται η βιοποικιλότητα με την φτώχεια ή την ευημερία, όπου αυτή μπορεί να επιτευχθεί. Κατηγοριοποίησαν αυτούς τους μηχανισμούς σε άμεσης και έμμεσης χρήσης, μη χρήσης και κακής διαχείρισης των πόρων. Ακόμα, βρέθηκε ότι ο πιο κοινός μηχανισμός σύνδεσης της βιοποικιλότητάς με την φτώχεια ήταν μέσω της άμεσης χρήσης της. Με τον όρο “άμεση χρήση” νοείται η χρήση συγκεκριμένων ειδών ή πόρων του οικοσυστήματος, όπως η καλλιέργεια της γης. Ποσοτικά δεδομένα βρίσκονται σε μελέτες που έγιναν για την διερεύνηση της φτώχειας στην περιοχή Pijiang στην Κίνα (Hengsdijk et al., 2007; Fang, 2009).

Άλλες μελέτες παρουσιάζουν αποτελέσματα ότι με την αύξηση του εισοδήματος και της παραγωγικότητας, τόσο σε επίπεδο καλλιεργειών όσο και σε επίπεδο κτηνοτροφίας τείνουν στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, καθώς αυξάνουν τη χρήση νιτρικών και φυτοφαρμάκων, για τη λίπανση και προστασία των καλλιεργειών (Fang, 2009). Υπάρχει, επίσης, και η περίπτωση της περιοχής Namtumbo της Τανζανίας. Σε αυτή την περιοχή γίνεται διαχείριση της άγριας ζωής και ταυτόχρονα γίνονται προσπάθειες για την εξάλειψη της φτώχειας της περιοχής. Με συλλογή ερωτηματολόγιων από τους ντόπιους πληθυσμούς σχετικά με την ποιότητα ζωής, τρόπους συλλογής εισοδήματος, χρήσεις της γης κ.α. βγήκε ένα αποτέλεσμα εξάρτησης των κάτοικων από κάποιους φυσικούς πόρους. Η χρήση του νερού ήταν ο πιο σημαντικός παράγοντας καθώς εξυπηρετείται η ύδρευση και η άρδευση παρέχοντας στους κατοίκους την ασφάλεια της καλλιέργειας (Kangalawe, 2012).

Η οικοδόμηση θεσμών σε οικολογικά ασταθείς περιοχές που προορίζονται για τη γεωργία και η ανακούφιση της φτώχειας είναι εξαιρετικά σύνθετες έννοιες και αξίζουν πολύ περισσότερη προσοχή (Sanderson, 2005). Βέβαια μεταγενέστερα έγιναν προσπάθειες προς την συλλογική κατεύθυνση υπό την αιγίδα βρετανικών κεφαλαίων, όπως είναι το πρόγραμμα «υπηρεσίες των οικοσυστημάτων για την καταπολέμηση της φτώχειας» (ESPA). Από την άλλη μεριά, η βάση γνώσεων για τη σύνδεση βιοποικιλότητας-φτώχειας κυριαρχείται από μελέτες της άμεσης καταναλωτικής χρήσης της βιοποικιλότητας από τους ανθρώπους. Πολύ λίγες μελέτες ανέφεραν αρνητικές επιπτώσεις για την φτώχεια, πέρα από μελέτες σύγκρουσης ανθρώπου-άγριας ζωής, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις η βιοποικιλότητα με σωστή διαχείριση μειώνει τα επίπεδα της φτώχειας (ESPA,2014). Κατ’ επέκταση φτώχεια σχετίζεται με τη βιοποικιλότητα με πολλούς σύνθετους τρόπους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, οι φτωχοί είναι οι υπαίτιοι για την μείωση της βιοποικιλότητας στην προσπάθειά τους να κερδίσουν τα προς το ζην. Υπήρξε μικρή επιτυχία στην αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος μέσα από το σχεδιασμό προγραμμάτων που θα συνδυάζουν την διατήρηση και την βιώσιμη χρήση της βιοποικιλότητας για την ανακούφιση της φτώχειας. Αυτή λοιπόν είναι μια σημαντική πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσα στα επόμενα χρόνια.

Βιβλιογραφία

Dilys R., Fancourt, M., Sandbrook, C., Sibanda, M., & Giuliani, A. (2014). Which components or attributes of biodiversity, environmental evidence.

ESPA (2014). Ecosystem services for poverty alleviation. (http://www.espa.ac.uk/ Προσπελάστηκε: 31/7/2018)

Fang B. (2009). Poverty and biodiversity in rural areas based on two investigations in Pujiang County, China. Journal of Environmental Management , σσ. 1924-1932.

Hengsdijk Huib,Wang Guanghuo, Marrit M. Van den Berg, Wang Jiangdi, Joost Wolf ,Lu Changhe, Reimund P. Roetter,Herman Van Keulen. (2007). Poverty and biodiversity trade-offs in rural development: A case study for Pujiang county, China. Agricultural Systems , σσ. 851-861.

Kangalawe Richard Y.M.,Christine Noe. (2012). Biodiversity conservation and poverty alleviation in Namtumbo District, Tanzania. Agriculture, Ecosystems and Environment , σσ. 90-100.

Madhav (2001). Poverty and biodiversity, Encyclopedia of biodiversity (second edition) σσ.220-228

Sanderson S. (2005). Poverty and Conservation: The New Century's ‘‘Peasant Question?’’. World Development , σσ. 323-332.

UNHCR (2018). Uprooted refugees plant trees to rebuild Uganda’s forests, ( http://www.unhcr.org/news/latest/2018/2/5a8e89b94/uprooted-refugees-plant-trees-rebuild-ugandas-forests.html Προσπαλάστηκε: 8/9/2018 )